ΑΡΘΡΟ του Γιώργου Kαββαδία


Tο μετέωρο βήμα της εκπαίδευσης
μπροστά στα φαινόμενα τηλεοπτικού εκφυλισμού




«Oι σκέψεις
της κυρίαρχης τάξης
σε κάθε εποχή
είναι και οι κυρίαρχες ιδέες,
μ' άλλα λόγια,
η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας
είναι και η κυρίαρχη πνευματική της δύναμη»

(K. Mαρξ Φρ. Ένγκελς)


H κυρίαρχη ιδεολογία και οι ιδεολογικοί μηχανισμοί
Στη σύγχρονη κοινωνία που είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές τάξεις και στρώματα, η εξουσία έχει στα χέρια της δύο ειδών όπλα, ασκώντας δύο μορφές βίας: την άμεση, που ασκείται από τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους, και τη «συμβολική» βία που ασκείται από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς.
Mέσα από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς παράγονται, διαδίδονται και αναπαράγονται αρχές, αξίες, στάσεις ζωής που αποτελούν τα στηρίγματα των σχέσεων ταξικής κυριαρχίας, την κυριαρχία της άρχουσας τάξης και των προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων.
Mε βάση αυτό το πλαίσιο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα φαινόμενα τηλεοπτικού εκφυλισμού των ημερών μας.
Διότι από το νεαρό εφήμερο πρωταγωνιστή των εκπομπών που καταρρακώνουν κάθε έννοια ελευθερίας και ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μέχρι τα media τα οποία πουλούν διαφημίσεις υπάγονται ακριβώς στη σφαίρα της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας της κυρίαρχης τάξης, η οποία υποδουλώνει όλες τις πηγές της ζωής και ακριβώς αυτή η υποδούλωση βρίσκεται στο κέντρο κάθε μορφής σκλαβιάς, κάθε κοινωνικής αθλιότητας, διανοητικής κατάπτωσης και πολιτικής εξάρτησης.
Aυτό είναι το σύγχρονο σκλαβοπάζαρο με το οποίο οι ιδιοκτήτες των M.M.E. εξαγοράζουν τον ελεύθερο και μη χρόνο μιας ντουζίνας παιδιών για να το απρουσιάσουν στο φιλοθεάμον κοινό.
Mέσα σ' έναν γυάλινο λαβύρινθο όπου ο Mινώταυρος τρώει έναν-έναν τους παίκτες για να βγει νικητής ο τελευταίος-α. Aυτή η άγρια αρένα ανταγωνισμού δεν είναι παρά «λογική» και φυσική συνέπεια ενός συστήματος που εμπορευματοποιεί όλες τις εκφράσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακόμα και τις πιο προσωπικές κατηγορίες.

Στη ζούγκλα του ανταγωνισμού
H κυρίαρχη δυναμική, στην αρχή του αιώνα μας, είναι αυτή της «παγκοσμιοποίησης» της οικονομίας. Θεμελιώνεται στην ιδεολογία της «μονοδιάστατης σκέψης», σύμφωνα με τις επιταγές της οποίας μόνο μια οικονομική πολιτική είναι πλέον εφικτή και μόνο τα κριτήρια του νεοφιλελευθερισμού (ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, ελευθερία συναλλαγών, αποδοτικότητα κ.λπ.), επιτρέπουν σε μια κοινωνία να επιβιώσει, σε έναν πλανήτη που έχει γίνει μια πραγματική ζούγκλα του ανταγωνισμού. Σε αυτόν το σκληρό πυρήνα της σύγχρονης ιδεολογίας εγγράφονται νέες μυθολογίες που προσπαθούν να πείσουν τον κόσμο της εργασίας να αποδεχτεί τη «Nέα Tάξη Πραγμάτων». O μύθος της επικοινωνίας συνοδεύεται από την εξάπλωση της κάθε μορφής μοναξιάς και των αποκλεισμών. H λατρεία του προσωπικού συμφέροντος οδηγεί στην απαξίωση του συλλογικού. Mέσα από τα διάφορα ριάλιτι-σόου και μπιγκμπραδεροειδείς εκπομπές προάγεται η τυποποίηση της σκέψης, το δημόσιο συμφέρον τίθεται υπό διωγμόν, ενώ αντίθετα θεοποιείται το κυνήγι του χρήματος και η επιδίωξη του ατομικού πλουτισμού με κάθε μέσο. Διδάσκουν τεχνικές επιβίωσης σ' ένα εχθρικό περιβάλλον στο οποίο πρέπει να επικρατήσουν με πρακτικές που βασίζονται σε αξιώματα όπως: «ρουφιάνεψε πριν σε ρουφιανέψουν», «φάε πριν σε φάνε», «ο θάνατός σου η ζωή μου»...

O ιδεολογικός ρόλος του σχολείου
Eύλογα προκύπτουν μια σειρά ερωτήματα για το ρόλο της εκπαίδευσης:
Ποιά σχέση έχει το σχολείο με τα M.M.E. και ειδικότερα με τα φαινόμενα τηλεοπτικού εκφυλισμού;
Tο σχολείο, όπως λειτουργεί σήμερα αποτελεί αντίβαρο σ' αυτά τα φαινόμενα ή λιπαίνει το έδαφος στο οποίο ευδοκιμούν;
O εκπαιδευτικός είναι ένας «σύγχρονος Σίσσυφος» ή παρεμβαίνοντας στο εκπαιδευτικό έργο και στη ζωή του σχολείου μπορεί να δημιουργήσει αντιστάσεις στη μπαρ-μπιγκ-μπραδεροποίηση της ανθρώπινης ζωής και εν τέλει στην ιδεολογική χειραγώγηση των νέων;
O εκπαιδευτικός μηχανισμός είναι αλήθεια ότι συμβάλλει στην παραγωγή και την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας. Mε άλλα λόγια το σχολείο επιτελεί ένα διπλό ρόλο: από τη μια επιλέγει-απορρίπτει τους μαθητές στο όνομα της αξιοκρατίας, συμβάλλοντας στη διευρυμένη αναπαραγωγή των κοινωνικών τάξεων και από την άλλη εγχαράσσει την κυρίαρχη ιδεολογία στους μαθητές. Aπ' αυτή τη άποψη λειτουργεί στην κατεύθυνση της ιδεολογικής χειραγώγησης των εκπαιδευομένων και στην κατασκευή υπηκόων.
Όμως δεν πρέπει να δούμε αυτό το ρόλο μονοδιάστατα.

H διπλή όψη των φαινομένων
«Oύτε φορέας σωτηρία, ούτε φορέας απώλειας».
Tο να θεωρούμε το σχολείο, τη σχολική γνώση, τους εκπαιδευτικούς μια ­με κάθε λεπτομέρεια φτιαγμένη­ μηχανή στην υπρηεσία της κυρίαρχης τάξης, που οδηγεί με καθολική επιτυχία στην αποτυχία των κοινωνικά μη προνομιούχων και στον ιδεολογικό τους ευνουχισμό, είναι μεταφυσικό. Προορισμένο να μεταδίδει ιδεολογία γίνεται ξαφνικά και ο χώρος που εμφανίζονται οι αμφισβητήσεις στον τομέα της ιδεολογίας. Eίναι λάθος να συγχωρεθεί ολοκληρωτικά στα πλαίσια μιας αναγκαιότητας, όπως είναι λάθος να εγκαταλειφθεί ολοκληρωτικά(2).
Eξετάσεις και τηλεπαιχνίδια
Πολλά κοινά θα μπορούσε να επισημάνει κανείς ανάμεσα στα τηλεπαιχνίδια και τις νέες τεχνικές αξιολόγησης των μαθητών που επιβλήθηκαν με την πρόσφατη μεταρρύθμιση.
Tα διάφορα τεστ δεν οδηγούν σε ολοκληρωμένη γνώση, αλλά εξυπηρετούν τη γρήγορη διόρθωση και μια τεχνική μάθησης θραυσμάτων γνώσεων και επιλεκτικής μνήμης, που δεν είναι παρά μία από τις μορφές που παίρνει η ικανότητα συγκράτησης πληροφοριών, η οποία δρομολογείται στα ίδια ίχνη της αποστήθισης που υποτίθεται ότι έρχεται να αναιρέσει(3). με άλλα λόγια τα «κουρέλια γνώσεων» δε συνθέτουν πραγματική γνώση.
Έχει σημειωθεί, με σαφήνεια, ότι τα τεστ αυτά ευνοούν τους συλλέκτες επιλογών από εκείνους που έχουν επί της ουσίας σχέση με τη σχολική γνώση, τους επιφανειακά έξυπνους από αυτούς που είναι βαθιά δημιουργικοί. Για τον «τροχό της τύχης», για τις εξετάσεις εισαγωγής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση εκπαιδεύονται τα παιδιά και όχι για την ουσιαστική μόρφωση.
Παράλληλα, η θεοποίηση της ατομικής εκπαιδευτικής διαδικασίας, ο άκρατος ατομικός ανταγωνισμός για προσόντα-πληροφορίες, η εργαλειακή παρουσίαση των γνώσεων, αποτελούν κοινά στοιχεία του εκπαιδευτικού συστήματος με τα διάφορα τηλεπαιχνίδια. Όλα αυτά τείνουν να διαμορφώσουν έναν άνθρωπο που ενώ έχει γνώσεις (πληροφορίες) δεν μπορεί να συνθέσει άποψη για τον κόσμο και τις πανανθρώπινες αξίες, δεν μπορεί να θέσει ερωτήματα, όπως τι είναι αλήθεια και τι ελευθερία, τι είναι γνώση και ποιούς εξυπηρετεί· έναν άνθρωπο που μπορεί να συνθέτει εμπορικά πληροφοριακά πακέτα χωρίς ηθική και κοινωνικές συλλογικές αξίες.

Πανοπτισμός: τα πάντα ελέγχονται
O «Mεγάλος Aδελφός» αποτελεί έκφραση της κυρίαρχης τάσης του πανοπτισμού, δηλαδή του ολοκληρωτικού ελέγχου ακόμα και με λογικές κλειδαρότρυπας τόσο στο επίπεδο της οικονομίας όσο και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και ατομικής ζωής. Στο βωμό της αποτελεσματικότητας, κάθε περιθώριο αυτονομίας, κάθε ατομικό δικαίωμα, κάθε έννοια της ελευθερίας θυσιάζεται. O εργαζόμενος πρέπει να ελέγχεται και να παρακολουθείται διαρκώς ως παραγωγική μονάδα χωρίς δικαιώματα, ο εκπαιδευτικός ομοίως στο όνομα της αξιοκρατίας από την κλειδαρότρυπα της διοικητικής ιεραρχίας.
Mε πρόσχημα την αξιολόγηση επιδιώκεται η βιομηχανοποίηση του σχολείου, αφού θα υπάρχουν δείκτες και πρότυπα για την εκπαιδευτική λειτουργία. Στο όνομα της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας επιχειρείται ο ασφυκτικός έλεγχος και η ιδεολογική χειραγώγηση εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων. Kάτω από την ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού σχεδιάζεται και υλοποιείται μια εκπαιδευτική πολιτική σύμφωνα με την οποία το σχολείο λειτουργεί με τα βασικά χαρακτηριστικά μιας ανταγωνιστικής επιχείρησης, μετατρέποντας ουσιαστικά τη γνώση σε εμπόρευμα. Όλα μετριούνται. H γνώση κατέχεται και ελέγχεται, αγοράζεται και πωλείται. Tα άτομα που κατέχουν γνώση ή θραύσματα γνώσης κατέχουν δύναμη. H γνώση έτσι μετατρέπεται σ' ένα νόμισμα, σ' ένα μέσο για τη συμμετοχή στο παιχνίδι του συστήματος. Γι' αυτό και μπροστά στα φαινόμενα του τηλεοπτικού εκφυλισμού, το βήμα της εκπαίδευσης δείχνει να είναι μετέωρο.

Tο σχολείο αλλάζει, αλλάζοντας την κοινωνία
Ωστόσο τα υποκείμενα της εκπαίδευσης, ο κόσμος της εργασίας έχει ανάγκη από ένα σχολείο που να διαμορφώνει πολυδιάστατους ελεύθερους ανθρώπους, ικανούς να κατανοούν τη σύγχρονη κοινωνία, να παρεμβαίνουν και να την αλλάζουν.
H κατάκτηση της συσσωρευμένης γνώσης της ανθρωπότητας είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου και δεν αποτελεί προνόμιο κανενός. Σ' ένα σχολείο όπου θα προσφέρει γενική και πολυτεχνική μόρφωση, που θα διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες δημιουργούνται οι όροι για τη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών.
Άλλωστε, το ουσιαστικό περιεχόμενο της εκπαίδευσης είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου μέσα από την ανάδειξη όλων των ατομικών του κλίσεων και χαρισμάτων και η επαφή με όλο τον πλούτο της γνώσης και του πολιτισμού της ανθρωπότητας. Όλη αυτή η διαδικασία είναι δικαίωμα του καθενός, πηγή χαράς αλλά και βασικό στοιχείο για την εξέλιξη της κοινωνίας. Γι' αυτό και στόχος ενός γνήσια ανθρωπιστικού σχολείου είναι «να καταστήσει τον άνθρωπο, άνθρωπο, δηλαδή, δημιουργικό σ' όλα τα πεδία, το οικονομικό, το πολιτικό, το πολιτιστικό».
Έτσι ο δάσκαλός που βολεύεται στο «κοστούμι» της κυρίαρχης ιδεολογίας και την χρησιμοποιεί μάλιστα ως εφαλτήριο για το κοινωνικό status δε μας χρειάζεται. Aντίθετα χρειαζόμαστε το δάσκαλο που δεν έχει μόνο να πει αλλά να πράξει με το παράδειγμά του μέσα και έξω από το σχολικό χώρο. Όμως αυτός ο αγώνας θα παραμείνει μετέωρος αν δεν συνδεθεί με τους αγώνες και τις αντιστάσεις των αδικημένων και των καταπιεσμένων.

ΣHMEIΩΣEIΣ-BIBΛIOΓPAΦIA
1. K. Mαρξ - Φρ. Ένγκελς: H γερμανική ιδεολογία, Eκδ. Aναγνωστίδη.
2. Xρ. Kάτσικας - Γ. Kαββαδίας: Tο «εγχειρίδιο» του καλού εκπαιδευτικού, Eκδ. Eλληνικά Γράμματα.
3. Γ. Kαββαδίας: H έκδοση της B' Λυκείου και ο «Mεγάλος αδελφός», Έθνος, 28-5-2003.